Steeds meer medicijnresten in oppervlaktewater

Als je medicijnen gebruikt en ze doorspoelt, belanden ze uiteindelijk via het riool bij de waterzuiveringsinstallatie (rwzi). Gelukkig worden daar een deel van deze medicijnresten uit het rioolwater gefilterd door afbraakprocessen en absorptie door het slib. Medicijnresten die aan het slib hechten, worden beschouwd als verwijderd omdat ze het oppervlaktewater niet bereiken.

Niet alle stoffen worden door deze manier uit het water gezuiverd. Uit onderzoeken van het Ministerie van Volksgezondheid naar geneesmiddelen en waterkwaliteit blijkt dat er ongeveer 2000 werkzame stoffen aanwezig zijn. Zij hebben samen met behulp van waterbeheerders circa 80 van deze stoffen onderzocht of ze daadwerkelijk in het oppervlaktewater voorkomen. Van deze stoffen zijn er 5 aangetroffen in hogere concentraties dan de veilige grenswaarde voor waterorganismen. Dit zijn onderandere diclofenac (pijnstiller) en carbamazepine (een anti-epilepticum). Naar schatting van het RIVM wordt in Nederland per jaar minstens 140 ton geneesmiddelresten via

rioolwaterzuivering in het oppervlaktewater geloosd. Deze hoeveelheid geneesmiddelresten die jaarlijks in het oppervlaktewater terecht komen is aanzienlijk hoog volgens Ministerie van Volksgezondheid. 

Volgens het RIVM varieert impact van dergelijke stoffen afhankelijk van de locatie of regio. Verschillende factoren zoals de verhouding tussen grond- en oppervlaktewater, het type grond en de invloed van afvalwater op het watersysteem spelen een rol. Sommige gebieden ervaren zelfs grensoverschrijdende impact, bijvoorbeeld door instroom van rivierwater uit buurlanden. Naast geneesmiddelen voor menselijk gebruik komen ook diergeneesmiddelen in oppervlakte- en grondwater terecht, voornamelijk via bemesting van land en afvalwater uit mestverwerking en viskwekerijen. Antibioticaresistentie vormt ook een belangrijk probleem en wordt apart aangepakt. Dergelijke maatschappelijke vraagstukken worden beschouwd als ‘venijnig’, gekenmerkt door complexiteit en wetenschappelijke onzekerheden.

Het RIVM geeft aan dat er in Nederland nooit een specifiek onderzoek uitgevoerd is naar de effecten van medicijnresten op het waterleven en het ecosysteem. Echter, gezien de bevindingen van buitenlands onderzoek en de aanwezigheid van medicijnresten in het Nederlandse oppervlaktewater, geven ze aan dat er dergelijke effecten voorkomen. Er zijn geen specifieke effecte van medicijnresten in Nederland niet zijn aangetoond, maar er zijn wel schattingen die aantonen dat er derglijke grote effecten aanwezig zijn. Het is complex om de oorzaak van veranderingen in het ecosysteem vast te stellen, aangezien verschillende factoren een rol spelen, waaronder medicijnresten, andere chemicaliën en ecologische invloeden.

In het water uit rioolwaterzuiveringsinstallaties (rwzi’s) zijn stoffen aangetroffen die de hormoonbalans kunnen verstoren, waaronder medicijnresten. Hoewel er zoals eerder benoemd werd in Nederland geen specifiek veldonderzoek

is gedaan naar de effecten van medicijnresten op het waterleven, tonen buitenlandse studies, waaronder Cary Institute of Ecosystems Studies,  aan dat deze stoffen effecten kunnen hebben op vissen (zoals geslachtsverandering) en macrofaunagemeenschappen. Omdat de gehalten van medicijnresten in het Nederlandse oppervlaktewater vergelijkbaar zijn, kunnen we aannemen dat deze effecten hier ook kunnen optreden.

Deze bevindingen bevestigen eerdere conclusies uit 2016 dat medicijnresten risico’s vormen voor het watermilieu, zowel individueel als in combinatie met andere stoffen. Het meten van meer stoffen kan weliswaar informatie bieden over specifieke medicijnresten, maar verandert de algemene conclusie niet. Het is voldoende om te bepalen of en waar er maatregelen moeten worden genomen, omdat de mogelijke acties vaak vergelijkbaar zijn voor verschillende medicijnresten. Deze inzichten kunnen worden gebruikt om de aanpak van medicijnresten in water verder te ontwikkelen.

Sommige rwzi’s werken op een andere manier. Bijvoorbeeld met de Nereda-methode. Het voordeel hiervan is onder meer dat er minder ruimte nodig is, en dat het doelmatiger is.  Waterschapsbedrijf Limburg werkt aan nog een andere techniek: Verdygo. Traditionele rwzi’s bestaan uit ingegraven, betonnen bassins. Verdygo-installaties bestaan uit compacte, bovengrondse modules die met ‘plug and play’ aan elkaar worden gekoppeld. Deze modules zijn eenvoudig te vervangen en te vervoeren. Ook kunnen ze gemakkelijk worden opgeschaald en afgeschaald.

Als het rioolwater binnenkomt op de rwzi kan gemeten worden welke vervuilende stoffen erin zitten. Denk aan medicijnresten, microplastics, PFAS of andere zeer zorgwekkende stoffen. De Unie van Waterschappen is voorstander van bronaanpak. Maar zolang de oplossing nog niet bij de bron van de vervuiling ligt, blijft er discussie over in hoeverre de waterschappen deze stoffen uit het water moeten halen en wie dat betaalt.